Οι Επάνω Αρχάνες είναι κωμόπολη της επαρχίας Τεμένους με 5.409 κατοίκους το 2011, σε υψόμετρο 400 μ. Βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της κοιλάδας που σχηματίζεται από το όρος Γιούχτας, που έχει υψόμετρο 811 μ. Συνδέεται με το Ηράκλειο με δρόμο, μήκους 16 χλμ. Οι Αρχάνες αποτελούν δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αρχανών - Αστερουσίων, του οποίου αποτελούν την ιστορική έδρα.Στην περιοχή των Αρχανών, αξιόλογες είναι οι πηγές Ασωμάτου, Ξερής Καράς, Βαθυπέτρου και Καρνάρι πίσω στην δυτική απόκρυμνη πλευρά του Γιούχτα. Η κοιλάδα και όλη η περιοχή των Αρχανών είναι κατά πλειοψηφία ένας απέραντος αμπελώνας από αμπέλια και κρεβατίνες, που παράγουν τα φημισμένα σταφύλια σουλτανίνας. Τα κυριότερα προϊόντα των Αρχανών είναι σταφίδα- σουλτανίνα, εξαιρετικής ποιότητας κρασί από διάφορες ποικιλίες ( ντόπιες : κοτσιφάλι, μαντηλάρι, λιάτικο, βηλάνα και άλλες νεοεισαχθείσες και επίσης αρίστης ποιότητας ελαιόλαδο. Επίσης, καλλιεργούνται αρωματικά φυτά : δίκταμος, θυμάρι , φασκομηλιά κλπ. Στα δυτικά των Αρχανών βρίσκεται το όρος Γιούχτας (το όρος του Δία) το οποίο από την πλευρά της θάλασσας, μοιάζει ανθρώπινη κεφαλή ξαπλωμένου ανθρώπου, δηλαδή είναι ανθρωπόμορφο όρος, όπου στη βόρεια πλευρά του βρέθηκε μινωικό νεκροταφείο.
Φωτογραφίες
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
To τοπωνύμιο Αρχάνες φαίνεται ότι είναι νεότερος τύπος της αρχαίας πόλης Αχάρνα, όπου βρισκόταν τέμενος προς τιμήν του θεού Άρχου (ή ήρωα), τον οποίο τιμούσαν οι Κνώσιοι και οι Τυλίσιοι , σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε στο Άργος και χρονολογείται στα 450 π.Χ. Η ύπαρξη αρχαίας πόλης στη θέση των σημερινών Αρχανών επιβεβαιώνεται και από τις ανασκαφές που έγιναν το 1957, το 1964 και τα επόμενα χρόνια. Μέσα στην κωμόπολη ανακαλύφθηκε ανάκτορο της Υστερομινωικής Εποχής με βωμούς αμφίκοιλους και τοιχογραφικό διάκοσμο. Επίσης, στη θέση Φουρνί βρέθηκε εκτεταμένη μινωική νεκρόπολη και σε τάφο βασιλέα βρέθηκαν πολύτιμα κτερίσματα, δαχτυλίδια, σφραγίδες και άλλα. Όλα αυτά πιστοποιούν την ύπαρξη σπουδαίας μινωικής πόλης στο χώρο των σημερινών Αρχανών. Η κωμόπολη έχει ωραίες οικοδομές από την εποχή της Τουρκοκρατίας, των οποίων η ωραιότερη ήταν του Μουσταφά Ναΐλη πασά, με συντριβάνια και κήπους. Στη βόρεια πλευρά της κοιλάδας είναι το φαράγγι Παραδείσι ή Αρχανιώτικο (Κνωσανό). Οι Τούρκοι την ονόμαζαν Ακάρ Σουλάρ Νταγ (βουνό των τρεχούμενων νερών). Εντός του ιδίου φαραγγιού βρίσκεται και πηγή της οποίας τα νερά διοχέτευσε το 1628 ο Μοροζίνι στο Ηράκλειο. Η πηγή σήμερα αποξηράνθηκε εξαιτίας γεωτρήσεων που έγιναν στην περιοχή.
Φωτογραφίες
ΥΠΟΔΟΜΗ
Στις Αρχάνες υπάρχουν δύο Δημοτικά σχολεία και ισάριθμα νηπιαγωγεία, Γυμνάσιο, Λύκειο, ΚΕΠ, ειρηνοδικείο, περιφερειακό ιατρείο, μορφωτικός σύλλογος με αξιόλογη δράση και με βιβλιοθήκη, Πολιτιστικός και φυσιολατρικός σύλλογος με το όνομα «Χαραυγή», αθλητικός σύλλογος. Στην περιοχή των Αρχανών υπάρχουν παλιοί ναοί, όπως η Αγία Τριάδα, καμαροσκέπαστη των αρχών του 14ου αιώνα με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες της Αναλήψεως, της Γεννήσεως της Θεοτόκου , ο Ιερός Ναός της Παναγίας Φανερωμένης με τη μεγάλη του ιστορία και επίσης της καμαροσκέπαστης Αγίας Παρασκευής της ίδιας περιόδου. Υπάρχει επίσης η καμαροσκέπαστη εκκλησία του Ασωμάτου με τοιχογραφίες του 1315, μεταξύ των οποίων και η προσωπογραφία του κτήτορα Μιχαήλ Πατσιδιώτη με τη σύζυγό του. Στην περιοχή της εκκλησίας σώζονται τα ερείπια του συνοικισμού, ο οποίος αναφέρεται το 1583 με 26 κατοίκους. Τέσσερα χιλιόμετρα νότια των Αρχανών βρίσκεται ο εγκαταλειμμένος οικισμός του Βαθυπέτρου. Σε ανασκαφές που έγιναν το 1949 από τον Αρχαιολόγο Σπυρίδων Μαρινάτο έχουν βρεθεί εγκαταστάσεις παρασκευής κρασιού και κεραμικών που αποτελούσαν μέρος Μινωικού οικισμού. Το πατητήρι κρασιού στο Βαθύπετρο είναι ένα από τα αρχαιότερα παγκοσμίως με το όνομα «Γιούχτας», Περιηγητική Λέσχη και Γεωργικός Συνεταιρισμός.
Φωτογραφίες
ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ
Η κωμόπολη των Αρχανών υπήρξε το σημαντικότερο επαναστατικό κέντρο της Ανατολικής Κρήτης κατά την επανάσταση του 1897. Εδώ οργανώθηκε, από τον Φεβρουάριο του 1897, η επί της Αμύνης Επιτροπή των Αρχανών η οποία ανέλαβε το βάρος του συντονισμού των πολεμικών επιχειρήσεων στην ευρύτερη περιοχή και στην Ανατολική Κρήτη γενικότερα και αντιμετώπισε με αξιοθαύμαστη γενναιότητα τις λυσσώδεις επιθέσεις των τουρκοκρητών και του τακτικού τουρκικού Στρατού. Ουσιαστικά το πολεμικό μέρος του Κρητικού Ζητήματος κρίθηκε στην περιοχή Ηρακλείου, με κέντρο την κωμόπολη Αρχανών ένα μέρος που εξαιτίας της γεωλογικής του διάταξης αποτελεί φυσικό οχυρό, ιδανικό, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια, να γίνει το επίκεντρο των αγωνιστών. Ο εορτασμός, μάλιστα της 25ης Μαρτίου 1897 εορτάστηκε με λαμπρότητα στο πρώτο και μόνο ελεύθερο μέρος της Κρήτης, τις Αρχάνες, φυσικά δίχως την παρουσία στρατευμάτων Τουρκικής Κατοχής. Στην τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας, η κωμόπολη των Αρχανών έγινε στόχος των Τούρκων, επειδή ήταν προμαχώνας και στρατόπεδο των Χριστιανών. Στην περιοχή διεξήχθησαν αιματηρές μάχες. Το τάγμα επιλέκτων Κρητών με αρχηγό τον Ιωάννη Νταφώτη με τη βοήθεια των κατοίκων απέκρουσε τις ορδές των Τούρκων, σώζοντας την κωμόπολη.
Φωτογραφίες
Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Η θέση των Αρχανών αλλά και το γενναίο φρόνημα των κατοίκων της αποτέλεσαν τους κύριους παράγοντες για την ενεργή συμμετοχή του χωριού στα πολεμικά γεγονότα του 20ου αιώνα. Στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941 - Β ́ Παγκόσμιος Πόλεμος) το Κέντρο ∆ιοικήσεως των Ελληνικών ∆υνάμεων εγκαθίσταται στις Αρχάνες, ενώ παράλληλα λειτουργεί πρόχειρο στρατιωτικό νοσοκομείο. Τον πρώτο χρόνο της Γερμανικής Κατοχής οργανώθηκε στις Αρχάνες το πρώτο κλιμάκιο κατασκοπείας στην Κρήτη το οποίο προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στον απελευθερωτικό αγώνα. Η παρουσία των ∆υνάμεων Κατοχής στις Αρχάνες ήταν ιδιαίτερα έντονη, αφού στο χωριό έδρευε Γερμανική Μεραρχία.